Hava kirliliği nedir?
Hava kirliliği karşımıza kısaca, insanları ve çevreyi olumsuz etkileyen havadaki maddelerin bir karışımı halinde ortaya çıkmaktadır. Dışarıdaki hava kirliliği nedeniyle, her yıl dünyada 4.2 milyon insan hayatını kaybetmektedir, dünyadaki “Astım” vakalarının %40’ı hava kirliliği nedeniyle oluşmaktadır ve hava kirliliği 2013 Dünya Ekonomisinin üzerinde toplam 225 milyar $ olumsuzluğa neden olmuştur.[1]
Türkiye’nin birçok şehrinde yapılan çok sayıda araştırmada ulaşılan sonuçlara göre her yaş grubunun alt ve üst solunum yolu enfeksiyonlarıyla hava kirliliği arasında pozitif bir ilişki bulunmaktadır.[2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9]
Hava kirliliği tek bir bileşen değildir. Hava kirliliğinin büyük bir kısmını ozon, karbon monoksit, azot oksitler, sülfür dioksit ve partikül maddeler oluşturur. Hava kirliliği sadece bir bölge üzerinden hesaplanmaz. Kirlilik, kentsel alan içinde bile küçük mesafelerde değişiklik gösterebilir.
Ozon (O3): Güneş ışığı altında, azot oksitler (NHx) ve uçucu organik bileşiklerin (VOC) kimyasal tepkimeye girmesi sonucu kötü ozon oluşur. Ozon, hava kirliliğine büyük katkıda bulunan, fotokimyasal dumanı üretir.
Endüstriyel tesislerden kaynaklanan emisyonlar, motorlu taşıt egzozları, benzin buharları ve kimyasal çözücüler kötü tipteki ozonun üretilmesinin en büyük kaynaklarındadır.[10] Ozonun verdiği zararların başında, astım semptomlarının artması gelmektedir. O3’a tekrarlanan maruz kalmaların astımlıların semptomlarında artışa ve solunum fonksiyonlarında bozulmaya yol açtığı saptanmıştır.[11]
Karbon monoksit (CO): Benzin, odun, propan (LPG bileşeni) veya odun kömürü gibi yakıtların yakılmasıyla üretilen renksiz, kokusuz bir gazdır. Çok fazla karbon monoksit kanınızdaki oksijen miktarını azaltabilir. Bu, son derece tehlikeli olan ve acil tıbbi müdahale gerektiren karbon monoksit zehirlenmesine neden olabilir.
Gelişmiş ülkelerde CO tipik olarak araç egzozlarından, ısınmak için kullanılan yakıtlardan ve tütün dumanından kaynaklanmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde, karbon monoksit genellikle yemek pişirmek için yanan biokütleden gelir. İnsanlar, CO emisyonlarının büyük çoğunluğuna katkıda bulunsa da, volkanlar ve orman yangınları gibi doğal kaynaklar da vardır.
Karbon monoksit aynı zamanda, iklim değişikliğine de dolaylı olarak katkıda bulunan bir gazdır.[12]
Azot Oksitler (NOx): Azot oksitler, içerisinde oksijen ve azotun bulunduğu oldukça reaktif gaz ailesidir. En tehlikelileri “Azot Oksit (NO))” ve “Azot Dioksit (NO2)” olarak kabul edilir. Çoğunlukla renksiz ve kokusuz olan bu gazlar, çok kirli alanlarda ve yoğun şehirlerde kırmızımsı kahverengi bir duman olarak görülebilir.
Yakıtların yüksek sıcaklıklarda yakılmasından, atık su dönüşümünden, trafik (özellikle yüksek hacimli motorlu araçlardan) ve tarımsal faaliyetlerden kaynaklanmaktadır.[13]
Kükürt Dioksit (SO2): Renksiz, keskin kokulu reaktif bir gazdır. İçerisinde kükürt olan, kömür, fuel-oil gibi yakıtların yanması ve endüstriyel işlemlerin gerçekleşmesi sırasında oluşur. Ana kaynakları, termik santraller ve endüstriyel sanayi alanlarıdır.
Kükürt dioksite maruz kalan bitkiler verimsiz olabilir, bazı durumlarda bitkinin yaşamı sona erer. İnsanlarda ise, akciğer fonksiyonlarını kısıtlar ve göz, boğaz ve burunda tahrişlere neden olur.
Azot oksitlerle ile birleştiğinde asit yağmurlarına neden olmaktadır.[14] Aynı zamanda, kükürt dioksit ve azot dioksite aynı anda maruz kalan insanların akciğer bronşlarındaki alerjik tepkileri artmaktadır.[15]
Partikül Madde (PM): Havadaki katı partiküllerin ve sıvı damlacıklarının karışımıdır. Boyutuna göre kategorize edilir. Bir dizi karışımdan oluşur:
· Organik kimyasallar
· Toz partikülleri
· Asitler
· Organik maddeler (Toprak vb.)
· Metaller
Partikül hava kirleticileri boyut, bileşim ve kökene göre değişir. Duman, kurum veya toz gibi katı parçacıklar çıplak gözle görülebilir ancak daha küçük parçacıklar algılanamaz.[16]
PM10: 2.5 mikrometreden büyük ile 10 mikrometreden küçüktür. Genellikle yol kenarlarında ve tozlu alanlarda bulunurlar. Solunduğunda kalbi ve akciğerleri etkileyebilir ve ciddi sağlık sorunları doğurabilir. Toz, polen, kül bilinen örneklerinden bazılarıdır. [16]
PM2.5: 2.5 mikrometreden küçük partiküllere verilen addır. Gözle görülemez, PM10’a göre daha zarar vericidir. Akciğer bariyerlerine nüfus edebilir, kan sistemine karışabilir. Dizel emisyonları, yangınlar, fosil yakıtlar ana kaynaklarıdır.[16]
Partikül maddeler hakkında daha detaylı bilgi için, Temiz Hava Hakkı Platformu’nu ziyaret edebilirsiniz.
Kara Rapor 2019: Temiz Hava Hakkı Platformu’nun, 17 sivil toplum kuruluşuyla bir araya gelip çalışmaya başlamasının ürünü olan Türkiye’nin hava kirliliği hakkındaki detaylı bir kaynak olan Kara Rapor 2019’a buradan ulaşabilirsiniz.
Kara Rapor 2019’daki çarpıcı bilgiler:
· Türkiye’de 2017 yılında hava kirliliği trafik kazalarının 7 katı can aldı.
· 2017 yılında hava kirliliği Dünya Sağlık Örgütü’nün önerdiği kılavuz değerlere indirilseydi ülkemizde yaşanan ölümlerin yaklaşık %13’ü önlenebilirdi.
· 2018 yılında hava kalitesi, ulusal sınır değerlerine göre değerlendirildiğinde; 81 ilin yarısından fazlası (%56) kirli hava soludu.
· İstanbul’da nüfus yoğunluğunun en yüksek olduğu (kilometrekare başına 40.000’den fazla nüfus) iki ilçe olan Gaziosmanpaşa ve Güngören ilçelerinde hiçbir hava kalitesi ölçüm istasyonu bulunmamaktadır
· 2018 yılında ölçümler yetersiz olduğundan her 10 ilden 1’inde yaşayanların nasıl bir hava soluduğunu bilemiyoruz. (Eskişehir, Bolu, Kastamonu, Kırıkkale, Kütahya, Muş, Şırnak ve Uşak)
· Son 3 yıldır 16 ilde hava kalitesinde hiçbir iyileşme olmuyor ve ciddi hava kirliliği yaşanıyor: Afyon, Ankara, Burdur, Bursa, Çorum, Denizli, Erzincan, Mersin, Kahramanmaraş, Manisa, Mardin, Muğla, Niğde, Osmaniye, Sakarya ve Sivas.
· 2017 yılında hava kirliliği nedeniyle yaşanan ölüm sayısının en fazla olduğu ilk üç ilimiz İstanbul, Bursa ve Ankara’dır.
· 2017 yılında hava kirliliğine atfedilen ölümlerin il bazındaki ölümlere oranı en fazla olan iller ise sırasıyla Iğdır, Kahramanmaraş ve Afyon oldu.
· Yapılan son çalışmalar, hava kirliliğinin sperm kalitesi ve doğurganlığı olumsuz etkilediğini, ayrıca partikül maddelerin anne karnındaki bebeğe bile etki ettiğini göstermektedir.
Avus Hava Kirliliği ile Mücadelede Ne Yapıyor?
Şehirlerin içerisinde hava kirliliği kentleşme oranı, yaşayan nüfus popülasyonu, araç sayısı, yol durumu vb. nedenlerden dolayı bölge bölge farklılık gösterebilmektedir. Avus, bir şehrin tüm semtlerinin temel paket düzeyinde PM2.5, PM10, CO, NO2, NH3, C2H5OH, CH4, H2 değerlerini ölçümlüyor. (Temel pakette daha fazlasını ölçebilmek için çalışıyoruz.) Bölgelerin yönetimlerini hava kalitesi hakkında bilinçlendirme çalışmaları yapıyor ve istenmesi durumunda sensör devresini özelleştirerek hava kalitesi hakkında daha detaylı veriler sunuyor.
24 OECD ülkesinin, her %1’lik ekonomik büyümesinde hava kirliliği %2.9 artmaktadır. Türkiye’de ise her %1 ekonomik büyümede hava kirliliği %1.26 artmaktadır.[17]
Hava kalitesi, yaşam kalitesiyle ilişkilidir ve yaşam kalitesini yükseltmek istiyorsak gerçekleri ölçmeli, gerçeklerle yüzleşmeliyiz. Eğer soluduğumuz havayı saydamlaştırabilirsek, yaşamımız hakkında daha fazla veri elde edebilirsek hava kirliliği ile daha hızlı mücadele edebilir, yüzlerce, binlerce canı kurtarabiliriz.
Aynı zamanda Avus, sokak aydınlatmalarının tükettiği enerjide %6–10 arası tasarruf sağlayarak enerji üretiminden kaynaklanan hava kirliliği ve iklim değişikliği ile de mücadele ediyor.
COVID-19, Hava Kirliliği ve Avus:
Yaşanan COVID-19 salgınında hava kirliliği, salgını ağır yaşayan ülkelerin bir diğer ortak paydasıdır. Hava kirliliğine uzun süre maruz kalmanın neden olduğu veya kötüleştirdiği kronik akciğer ve kalp rahatsızlıkları taşıyan hastalar akciğer enfeksiyonlarıyla daha az mücadele edebilir. Bu durum COVID-19 için de benzer.
Hava kirliliğini azaltarak ya da hastalığa yakanlanmış veya savunmasız gruptaki insanlara bulunduğu semtlerin havası hakkındaki verilerini sunarak bu ve benzeri salgınlardaki savunmasız gruplara yardımcı olabiliriz. Fakat ne yazık ki hava kirliliğini ölçebilen cihazlar her bölgeden veri toplayabileceğimiz kadar yaygın değil. Ölçmediğimizi yönetemeyiz gerçeği ile burada da yüzleşiyoruz.
Şehirlerin her semtinin hava kirliliğini ölçüp bu anlamlı mücadeleye fayda sağlıyoruz.
Belki de ileride, yaşayacağımız yeri seçerken son dönemlerdeki fiyat analizinin yanında hava kirliliği raporlarıyla da karar verebiliriz. Belki de insanlarından dolayı ötekileştirdiğimiz onca bölge, bizlere yaşadığımız yerden daha uzun ve daha sağlıklı bir ömür sunuyordur.
Ölçülebilir sokaklar, yaşanabilir kentlerin anahtarıdır.
Diğer yazılarımızı okumak için,
Kaynaklar:
1. WHO. (Erişim tarihi: 2020, Haziran 05). Air pollution. WHO: https://www.who.int/health-topics/air-pollution#tab=tab_1 adresinden alındı.
2. Olgun Ç. Hava kirliliğinin 0–2 yaş grubunda solunum sistemi enfeksiyonlarına mortalite ve morbidite yönünden etkisi. Uzmanlık Tezi. İstanbul: 1996.
3. Bebek Ö. Hava kirliliğinin solunum semptomları nedeniyle hastane yatışlarına etkisi uzmanlık tezi. İstanbul: 1996.
4. Ünsal, A., Metintaş, M., Öner, S. ve İnan, O.Ç. 1997. Eskişehir’de hava kirliliği ve bazı hastalıklar nedeniyle acil başvuruların incelenmesi. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 47:449–455.
5. Çelikoğlu, M. 1999. Kocaeli İli’nde Hava Kirliliği ve Meteorolojik Faktörlerin Astma Bronşiale Üzerindeki Etkileri. Kocaeli Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Uzmanlık Tezi, Kocaeli.
6. (Ergenoğlu ve ark., 2001). Ergenoğlu, T., Hazar, M., Beydağı, H., Bozkurt, A.İ. ve Mendeş, B. 2001. Hava kirliliğinin aerobik kapasite ve solunum fonksiyonlarına etkisi. Türkiye Klinikleri Tıp Bilimleri Dergisi 292–295.
7. Berktaş, B. ve Bircan, A. 2003. Effects of atmospheric sulphur dioxide and particulate matter concentrations on emergency room admissions due to asthma in Ankara. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 51: 231- 238.
8. Fişekçi, F., Özkurt, S., Başer, S., Daloğlu, G. ve Hacıoğlu, M. 1999. Effect of air pollution on COPD exacerbations. Eur Respir J 14(30): 393.
9. Fişekçi, F., Özkurt, S., Başer, S., Daloğlu, G. ve Hacıoğlu, M. 2000. Air pollution and asthma attacks. Eur Respir J 16(31): 290.
10. Johnson, C. (2018, Ekim 03). What Is Ozone (O3)? Learn Kaiterra: https://learn.kaiterra.com/en/air-academy/ozone-o3 adresinden alındı.
11. Arjomandi M, Witten A, Abbritti E, et al. Repeated exposure to ozone increases alveolar macrophage recruitment into asthmatic airways. Am J Respir Crit Care Med 2005; 172: 427–32.
12. Johnson, C. (2019, Nisan 02). Carbon Monoxide (CO) Learn Kaiterra: https://learn.kaiterra.com/en/air-academy/carbon-monoxide-co alındı.
13. Johnson, C. (2018, Ekim 23). Nitrogen Oxide (NOX) Learn Kaiterra: https://learn.kaiterra.com/en/air-academy/oxides-of-nitrogen-nox
14. Johnson, C. (2018, Ekim 9). What is Sulfur Dioxide (SO2) Learn Kaiterra: https://learn.kaiterra.com/en/air-academy/sulfur-oxides-sox
15. Devalia JL, Rusznak C, Herdman MJ, et al. Effect of nitrogen dioxide and sulphur dioxide on airway response of mild asthmatic patients to allergen inhalation. Lancet 1994; 344: 1668–71.
16. Johnson, C. (2019, Temmuz 21). What is Particulate Matter? Learn Kaiterra: https://learn.kaiterra.com/en/air-academy/what-is-particulate-matter
17. Gülmez, A. (2015). OECD ülkelerinde ekonomik büyüme ve hava kirliliği ilişkisi: panel veri analizi. Kastamonu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9(3), 18–30.
